Η ΚΑΡΑΤΖΟΒΑ ΣΤΟΝ Α΄ΠΠ
ΕΡΓΑ ΚΑΙ ΥΠΟΔΟΜΕΣ
ΑΥΣΤΡΙΑΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ 1904
Για χρήση του Τουρκικού Στρατού
ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ
Στην περιοχή οπού επρόκειτο να γίνει η επίθεση, ήδη από την εποχή της Αρχιστρατηγίας του Γάλλου Στρατηγού Adolphe Guillaumat, είχαν αρχίσει να γίνονται εντατικές προετοιμασίες για την μεγάλη επιχείρηση. Οι προετοιμασίες όμως αυτές που ήταν σε εξέλιξη, αφορούσαν την ετοιμασία του Τομέα αυτού όχι πλέων ως δευτερεύων Τομέα επιθετικών ενεργειών αντιπερισπασμού κατά την διάρκεια των επιθετικών ενεργειών τόσο προς Μοναστήρι όσο και προς Δοϊράνη, όπως ίσχυε μέχρι τότε, αλλά ως κύριο Τομέα πλέων. Σύμφωνα με αυτόν τον σχεδιασμό, του Γάλλου Στρατηγού Adolphe Guillaumat , ούτε οι υποδομές υποδοχής μεγάλου όγκου Στρατευμάτων Πεζικού, Επιμελητείας και Έμπεδων (νοσοκομεία κ.λπ) ήταν διαθέσιμες στη περιοχή, αλλά ούτε και οι υποδομές για τον προβλεπόμενο όγκο των μονάδων Πυροβολικού υποστήριξης, (600 Πυροβόλα) ήταν σε βαθμό επάρκειας που να ικανοποιούσε της ανάγκες μιας επίθεσης τέτοιου μεγέθους στον Τομέα αυτό.Με την ανάληψη όμως της Αρχιστρατηγίας από τον επίσης Γάλλο Στρατηγό Franchet d'Esperey και κατόπιν της αλλαγής που επέβαλε στην επιλογή του Τομέα, κύριας επίθεσης, θα έπρεπε να γίνει πρώτα η ανακατανομή των Στρατευμάτων, αφού όμως πρώτα δημιουργηθούν οι βασικές θέσεις υποδοχής για τον όγκο αυτόν, καθώς και η μεταφορά όλων των εφοδίων και βαρέων όπλων του Πυροβολικού από τον ένα Τομέα στον άλλον.Στο θέμα αυτό, σημαντικό ρόλο έπαιξε η υφιστάμενη παλαιά Τούρκικης κατασκευής και μικρής δυνατότητας σιδηροδρομική γραμμή Φλώρινα (Lerin) - Αμύνταιο (Soroviths) - Έδεσσα (Vodena), η οποία από τον σταθμό του Σκύδρα (Vertikop) επικοινωνούσε μέσω της γραμμής του Decauville άμεσα με την νέα περιοχή συγκέντρωσης, αλλά και η σχετικά καλή κατάσταση των κύριων αμαξιτών δρόμων που ειχαν κατασκευαστεί.Παρόλα αυτά το έργο ήταν τεράστιο.Κατά τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο, έγιναν οι εξής ενέργειες:Προχώρησε το 1918 η συμπλήρωση, επέκταση και ενοποίηση της είδη υφιστάμενης γραμμής του τρένου Decauville που προορίζεται για την μεταφορά στρατευμάτων εφοδίων και τραυματιών με την Αριδαία (Subotsko) και Προμάχους (Mpahovo). Μεταφέρθηκαν και έλαβαν θέση σε όλη την περιοχή όλες οι προβλεπόμενες Μονάδες Σερβικού, Γαλλικού και Ελληνικού Στρατού. Έλαβαν θέση στο Μέτωπο και οι δυο Γαλλικές Μεραρχίες Πεζικού, οι οποίες έπρεπε τυπικά να τεθούν για τις επιχειρήσεις, στη διάθεση της 2ης Σέρβικης Στρατιάς, κρατώντας όμως με μικρές Σέρβικες δυνάμεις την φυσιογνωμία του Μετώπου.Έπρεπε να οργανωθούν θέσεις στην περιοχή του Μετώπου για τις Πυροβολαρχίες άμεσης υποστήριξης περίπου στα 2km από το Μέτωπο, και θέσης για τις Πυροβολαρχίες βάσεως. Όλες εν περιπτώσει οι ενισχύσεις Πυροβολικού, πυρομαχικά και προμήθειες κάθε είδους που απαιτούνται για μια μεγάλης κλίμακας επίθεση να μεταφερθούν και αποθηκευτούν στο βουνό.Σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα δημιουργήθηκαν μεγάλες αποθήκες βάσης, στην Αριδαία (Subotsko) και στους Προμάχους (Mpahovo). με διάφορα υλικά πολέμου, έμπεδα, νοσοκομεία Άψαλο (Dragomani) 1.500 κλινών και χειρουργικές μονάδες εκστρατείας στην Όρμα (Trestino) και όλες οι λοιπές υποδομές.Ήταν ιδιαίτερα δύσκολη και επίπονη προσπάθεια, γιατί η περιοχή δεν είχε τοπικό καλό βασικό πεδινό οδικό δίκτυο. Και αυτό που υπήρχε ήταν μικρής απόδοσης και ανεπαρκές για αυτό το εγχείρημα, αναγκαστικά λοιπόν ανοίχτηκαν καινούργιοι δρόμοι ενώ συμπληρώθηκε και επισκευάστηκε και το υπάρχων έτσι ώστε να διευκολυνθεί η κίνηση των μέσων μεταφοράς.Ορεινό οδικό δίκτυο που να επιτρέπει την άμεση μεταφορά εφοδίων και να καλύπτει τις ανάγκες του Μετώπου για μια τέτοια μεγάλη επιχείρηση δεν υπήρχε, ο ανεφοδιασμός των Στρατευμάτων και η μετακίνηση των μεγάλων Μονάδων ξεκίνησε προς τα εμπρός, ταυτόχρονα με την ανάπτυξη του οδικού δικτύου και κατά δεύτερο χρόνο, των Μονάδων Πυροβολικού, που άρχισε με την βελτίωση των υφιστάμενων δρόμων και μονοπατιών άμεσα, και ολοκληρώθηκε με την δημιουργία νέων όπου ήταν αναγκαίο.Όλα αυτά τα έργα, η μεταφορά των μέσων πυρός και υλικών, καθώς και μετακίνηση των Στρατευμάτων, που γινόταν σε έναν Τομέα που κυριαρχείται εξ ολοκλήρου από τα παρατηρητήρια των Βουλγάρων και βρίσκετε μέσα στην ακτίνα βολής όλων των Μονάδων του Πυροβολικού του, έγινε και ολοκληρώθηκε σταδιακά και μόνο την νύχτα.Όλες η εργασίες αυτές έγιναν βάση σχεδίων Γάλλων Μηχανικών από Σέρβους Στρατιώτες και τα Στρατεύματα των Γαλλικών Αποικιακών Μεραρχιών και Ελλήνων εργατών. Χάρη στην εκτεταμένη και εντατική αυτή δραστηριότητα, η προετοιμασία είχε σχεδόν ολοκληρωθεί στης 5 Σεπτεμβρίου, κατόπιν αυτού ο Αρχιστράτηγος Franchet d'Esperey μπορούσε να αποστείλει τα τηλεγραφήματα ότι ήταν έτοιμος η επίθεση θα γίνει, αν ο καιρός το επέτρεπε, στης 15 Σεπτεμβρίου.
Decauville
Το τρένο ήταν άμεση λύση στο πρόβλημα των μεταφορών στην περιοχή.
Το 1916 ο τότε Αρχιστράτηγος στο Μακεδονικό Μέτωπο Γάλλος Στρατηγός Maurice Sarrail προωθώντας τις δυνάμεις του να πάρουν θέση απέναντι από τις Γερμανοβουλγαρικές, κατά μήκος του δημιουργούμενου Μετώπου απέστειλε Γαλλοσερβικές δυνάμεις στην Καρατζόβα και τα Μογλενά. Για να λυθεί το πρόβλημα της μεταφοράς των Στρατευμάτων, των Βαρέων όπλων και της επιμελητείας των, έδωσε εντολή στους Γάλλους Μηχανικούς να χαράξουν οδικό και Σιδηροδρομικό δίκτυο Decauville 0,60m από το Vertikop προς Άψαλο (Dragomani).
Στις 15/7/1916 εκδόθηκε η εντολή κατασκευής από το Γενικό Στρατηγείο για το κομμάτι γραμμής από Vertikop προς Άψαλο (Dragomani) έως και Ξιφιανή (Kosturijani). και ανατέθηκε στην Σερβική Στρατιά η κατασκευή, με επίβλεψη Γάλλων Μηχανικών. Στις 12 Αυγούστου η γραμμή Σκύδρας - Νέας Ζωής ήταν έτοιμη και με την κατασκευή του τμήματος Αψάλου προς Ξιφιανή στης 10 Σεπτεμβρίου το σύνολο της γραμμής Σκύδρας - Ξιφιανής ήταν έτοιμο.
Στης 10 Σεπτεμβρίου 1916 ο Sarrail ανακοινώνει την επέκταση της γραμμής προς Όρμα και Αριδαία, σε αυτό το κομμάτι, στην κατασκευή, συμμετέχουν πέραν των Σέρβων, Αποικιακά Γαλλικά Στρατεύματα και βιαίως επιστρατευμένοι Έλληνες από τον εντόπιο πληθυσμό, παρότι τοτε η Ελλάδα ηταν ουδέτερο κράτος και υπήρχε εντολή για την επί πληρωμή και μόνο χρησιμοποίηση του εντόπιου πληθυσμού, ο Sarrail δείχνοντας τον κατά κόρων ανθελληνισμό του προχωρούσε σε βίαιη στρατολόγηση, ξυλοδαρμούς ακόμη και εκτελέσεις Ελλήνων, με συνοπτική διαδικασία, χαρακτηρίζοντας τους απλά ως φιλογερμανούς, Βουλγαρόφιλους, η ποιο απλά ως φιλοβασιλικούς συμπεριφερόμενος κυριολεκτικά σαν κατακτητής προς κατακτημένο λαό, θεωρούσε ως γνωστών την Ελλάδα ως Γαλλική Αποικία και προτεκτοράτο, αδιαφορώντας τελείως για τις Ελληνικές Αρχές. Εκείνο το διάστημα και παρά τις έντονες διαμαρτυρίες των Άγγλων και Ιταλών, εξέδωσε εντολή εκκένωσης όλων των παραμεθόριων, βόρια της νοητής γραμμής της Αριδαίας, χαρακτηρίζοντας τον εντόπιο πληθυσμό ως Βούλγαρους στην συνείδηση, για τον λόγο αυτό έστειλε ειδικά Τμήματα από Αφρικανούς Κυνηγούς, Σενεγαλέζους και Ζουάβους για να εκκενώσουν τα χωριά και να μεταφέρουν τον πληθυσμό στην Βέροια και Νάουσα με την βία, με την δικαιολογία ότι ήταν Βούλγαροι κατάσκοποι και ότι έκαναν λαθρεμπόριο με τους Βούλγαρους. Τότε αρκετοί πέρασαν στην Βουλγάρικη πλευρά για να αποφύγουν την Δικτατορία και τις βιαιοπραγίες, αφού επί της ουσίας κανείς δεν μπορούσε να τους προστατέψει από το μένος του ανθέλληνα Στρατηγού. Μετά από αυτή την βίαιη συμπεριφορά και πάρα πολλά άλλα περιστατικά διαμάχης που είχε δημιουργήσει με όλους τους Συμμάχους η αυταρχικότητα του, χάνοντας την πολίτικη υποστήριξη που είχε σαν Βουλευτής, παράλληλα του Κυβερνώντος κόμματος, σύσσωμοι οι Σύμμαχοι απαίτησαν από την νέα Γαλλική Κυβέρνηση την άμεση αντικατάσταση του και την πέτυχαν και έτσι πολύ σύντομα αντικαταστάθηκε από τον επίσης Γάλλο Στρατηγό Adolphe Guillaumat.
Το τμήμα της γραμμής Όρμα και Αριδαία, παραδόθηκε προς χρήση στης 18 Οκτωβρίου 1916, έτσι μέσα σε διάστημα 5 περίπου μηνών η γραμμή Σκύδρα, Αριδαία ήταν έτοιμη και λειτουργούσε πλήρως, με δυνατότητα μεταφοράς 400 τόνων ημερησίως, δίνοντας λυση στο πρόβλημα εφοδιασμού και μεταφοράς Στρατευμάτων .
Αυτά τα δεδομένα ίσχυαν από το 1916 έως τα μέσα του 1918, στην περίοδο δηλαδή που το τμήμα Μετώπου Καρατζόβας - Μογλενών ηταν δευτερεύουσας σημασίας και μόνο για να κρατάει καθηλωμένα και απασχολημένα τα Στρατεύματα του εχθρού, με λίγες μόνο επιθετικές ενεργειες των Σέρβων, άνευ στρατηγικής αξίας.
Από τα μέσα όμως του 1917, τα πράγματα στο Δυτικό Μέτωπο για τους Συμμάχους δεν εξελισσόταν καλά.
Οι αλλεπάλληλες Γερμανικές επιθέσεις εξάντλησαν τις εφεδρείες των Γάλλων, αλλά και είχαν φέρει τα Στρατεύματα τους προ των πυλών του Παρισιού. Ο Γάλλος Πρωθυπουργός Georges Clemenceau, στην αγωνιώδη προσπάθεια του να βρει λύση, κάλεσε εσπευσμένα τον Στρατηγό Adolphe Guillaumat, στον οποίο και είχε απόλυτη εμπιστοσύνη για την στρατηγική του αντίληψη, αλλά και για τις ικανότητες του, τον μέχρι τότε Αρχιστράτηγο - Γενικό Διοικητή της Συμμαχικής Στρατιάς Ανατολής, στο Μακεδονικό Μέτωπο, να αναλάβει την άμυνα του Παρισιού. Ο Στρατηγός Guillaumat, από πολύ νωρίς, διαβλέποντας την κατάσταση στο Δυτικό Μέτωπο, αλλά και γνωρίζοντας ότι, οι Γερμανοί είχαν αποσύρει σχεδόν όλες τους τις Δυνάμεις από το Μακεδονικό Μέτωπο για να ενισχύσουν τις επιθετικές τους προσπάθειες στο Δυτικό Μέτωπο, αφήνοντας εκεί μόνο της Βουλγαρικές, είχε αρχίσει να προετοιμάζει το έδαφος για μια ισχυρή επίθεση στο Μακεδονικό Μέτωπο. Με σκοπό κατ̓ αρχήν να ελαφρύνει την πίεση που δεχόταν τα Συμμαχικά Στρατεύματα του Δυτικού Μετώπου, με βασικό στόχο όμως, την πλήρη εκμετάλλευση της επιτυχίας της επίθεσης, μετά την επιτυχή διάσπαση του Μετώπου, ο οποίος ήταν, η Στρατιωτική απομόνωση της Βουλγαρίας και ο εξαναγκασμός της σε παράδοση. Η αφορμή, για να πραγματοποιήσει τα σχεδία του αυτά, ήταν η είσοδος στον πόλεμο της Ελλάδος, η γενική επιστράτευση, παρόλο τον Εθνικό Διχασμό και την Ανθελληνική τακτική και πολιτική του προκατόχου του, Γάλλου Στρατηγού Sarrail, έδωσε στους Συμμάχους τα Στρατεύματα που χρειαζόταν, 10 Μεραρχίες Πεζικού, οι Ελληνικές Δυνάμεις πήραν γρήγορα την θέση τους στο Μέτωπο στο πλευρό των Συμμάχων, δίνοντας τους έτσι την απόλυτη υπεροχή δυνάμεων.
Με την έκτακτη όμως, αλλαγή στην Διοίκηση της Στρατιάς, φάνηκε ότι όλη η μέχρι τότε προετοιμασία θα πήγαινε χαμένη. Ο νέος όμως Αρχιστράτηγος, ο Γάλλος Στρατηγός Franchet d'Esperey, μόλις ενημερώθηκε από τον προκάτοχο του, αμέσως είδε την ευκαιρία, αντελήφθη το περιθώριο επιτυχίας και συνέχισε το έργο του προκατόχου του με τους ιδίους βασικούς στόχους και σκοπούς.
Ο Στρατηγός Adolphe Guillaumat φτάνοντας στο Παρίσι και αναλαμβάνοντας τα νέα του καθήκοντα δεν ξέχασε την υπόθεση του Μακεδονικού Μετώπου, θερμά την υποστήριζε στις συναντήσεις του με τον Georges Clemenceau, και κατάφερε να τον πείσει για τα μεγάλα και κρίσιμα αποτελέσματα και οφέλη, που θα μπορούσε να έχει στην έκβαση και στη τύχη του πολέμου, μια νίκη αυτή την στιγμή στο Μακεδονικό Μέτωπο. Τονίζοντας συνεχώς ότι, εκείνη την δεδομένη στιγμή, όπως είχαν τα πράγματα για τους Συμμάχους, ούτε στο Δυτικό αλλά ούτε και στο Ιταλικό Μέτωπο, υπήρχαν οι προϋποθέσεις για μια επίθεση με κάποιες ελπίδες για νίκη.
Με τα νέα δεδομένα λοιπόν μπροστά του ο Αρχιστράτηγος Franchet d'Esperey και με δεδομένη την αλλαγή του επιθετικού προσανατολισμού, η Σιδηροδρομική αυτή γραμμή του Decauville επρεπε να καλύψει τις πολλές πλέων και αυξημένες ανάγκες για την επίθεση αυτή. Μεταφέρθηκαν πολλές Μονάδες Πυροβολικού. Πεζικού και πάρα πολύ μεγάλος όγκος εφοδίων, η Διοικητική δηλαδή μέριμνα για 100.000 περίπου Στρατιωτών Πεζικού πρώτης γραμμής, για όλα τα Βοηθητικά Τμήματα και επί πλέων μέριμνα για 600 Πυροβόλα όλων των διαμετρημάτων. Οι επείγουσες αλλαγές ήταν ότι, απαραίτητα επρεπε τώρα να βελτιωθούν όλοι οι δρόμοι στη πεδιάδα της Καρατζόβας - Μογλενών, και να διευρυνθούν τα μονοπάτια στις πλαγιές του ορεινού όγκου. Αλλά, το πιο σημαντικό, ήταν η επείγουσα επέκταση της στενής γραμμής Decauville προς δύο ακόμη κατευθύνσεις, από Αριδαία προς Σωσάνδρα (Prebodiste) και Προμάχους κοντά στους πρόποδες του βουνού για να καλύψει τον Τομέα Vetrenik, Cnlem Koukourouz, Golio Bilio και από Άψαλο προς Όρμα στο Λουτράκι (Pozar), στην αρχή της ανάβασης προς τον Τομέα Sokol και Dobropolie.
Έδωσε λοιπόν εντολή ο Αρχιστράτηγος για άμεση ενίσχυση με Βαγόνια και Μηχανές ώστε να φθάσει, η και να υπερβεί τους 600 τόνους ημερησίως η μεταφορική δύναμη της γραμμής Σκύδρα - Αριδαίας και επιπλέον δόθηκε εντολή για την συμπληρωματική κατασκευή του τμήματος Αριδαία - Σωσάνδρα (Prebodiste) - Πρόμαχοι (Mpahovo). Στη κατασκευή των δρόμων και της Σιδηροδρομικής γραμμής χρησιμοποιήθηκαν, εκτός των Γάλλων και Ιταλών σκαπανέων, Βούλγαροι αιχμάλωτοι, ως επί το πλείστον αυτόμολοι, και Ρώσσοι στρατιώτες υποστηρικτές των μπολσεβίκων που αρνήθηκαν να συνεχίσουν τον πόλεμο μετά την απόσυρση της νέας Ρωσικής Κυβέρνησης από τον Παγκόσμιο Πόλεμο. Χρησιμοποιήθηκαν επίσης επί πληρωμή πλέων, και πολλοί ντόπιοι κάτοικοι από τα χωριά της Αλμωπίας. Η γραμμή αυτή ετοιμάστηκε εντός 12 ημερών.
Μετά το τέλος του πολέμου, οι Γάλλοι (είχαν την κυριότητα επειδή κατασκευάστηκε με Γαλλικά υλικά) τον προσέφεραν στην Ελληνική Κυβέρνηση η οποία τον παραχώρησε με την μορφή δημοπρασίας, το 1923 σε έναν ιδιώτη, τον επιχειρηματία και τραπεζίτη Επαμεινώνδα Χαρίλαο, που σαν ιδιοκτήτης και οικοδομικής Εταιρείας είχε κτίσει ολόκληρο συνοικισμό στη Θεσσαλονίκη, τον συνοικισμό Χαριλάου. Λειτούργησε με την επωνυμία "Τοπικοί Σιδηρόδρομοι Μακεδονίας" μέχρι το 1931 αλλά με την τότε κρίση αναγκάστηκε να διακόψει προσωρινά τη λειτουργία και οριστικά το 1936. Αμέσως μετά άρχισε το ξήλωμα των γραμμών και η διασπορά των ατμομηχανών και βαγονιών σε άλλα στενά δίκτυα.
Η μόνη ατμομηχανή του δικτύου ''Το Τρένο της Καρατζόβας'' που έχει απομείνει, βρίσκεται σήμερα στο Σιδηροδρομικό Μουσείο Αθηνών. Έτσι έκλεισε άδοξα μια ιστορική περίοδος για την περιοχή μέσα στη γενική αδιαφορία, κάτι όχι ξένο ούτε άγνωστο προς την Ελληνική νοοτροπία, του να καταστρέφει Ιστορικής αξίας κατασκευές.